پاتوق ها دردوره قاجار

در دوره قاجار مساجد، زیارتگاهها ، زورخانه ها ، قهوه خانه ها ، بازارها و انجمن ها نقش پاتوق ها را به عهده داشتند . هرچند که در ساختن این محل ها مردم ، افراد صاحب نفوذ و دولتها نقش داشتند ولی کارکرد اصلی آنها ازنوع پاتوق ها بود. مردم درهریک از این محلها برای پیوستگی اجتماعی ، کسب خبر ، همراهی با دیگران و ... اجتماع می کردند .  

انواع پاتوق ها در دوره قاجار:

اولین دوره پاتوق های جدید ، پس ازآشنایی روشنفکران اعم از سیاستمداران ، سیاحان ، تجار و نخبگان فرهنگی با غرب آن زمان ( قفقاز ، عثمانی و اروپا ) آغاز شد . این دوره مصادف با شکل گیری پاتوق ها است . مسئله اصلی مورد نظر روشنفکران دراین دوره " عقب ماندگی " بود . مفهوم عقب ماندگی . درعرصه سیاسی به لحاظ اختناق بود.

«... به علت قلت آزادی سیاسی ، مردم آشکارا برای مباحثات سیاسی آفتابی نمی شدند و تقریباً جوامع مخفی یا نیمه مخفی تشکیل می دادند .»

این اجتماعات با فعالیت های رسمی گذشته روشنفکران پیوستگی داشت . به عبارت دیگر فعالیت آنها از درون حاکمیت شکل گرفته و درجریان تغییر در ساختار سیاسی و قوت جریان روشنفکری ، به امری مستقل و معارض با حاکمیت تبدیل شد. در این دوره روشنفکران میلی به حضور در پاتوق های سنتی از قبیل زورخانه و خانقاه نداشتند ، بلکه به تشکیل اجتماعات و محفل های دوستانه و جریانی اقدام نمودند .

نمونه هایی از محفل ها و پاتوق ها در دوره قاجار در  زیر  می آید :

1- محفل های دوستانه :

2- محفل های خانوادگی : محفل های خانوادگی به دلیل قدرت نظام خویشاوندی اهمیت داشتند . ایل قجر و نظام خویشاوندی قجری پس از انتخاب تهران به عنوان پایتخت ، با کمترین ممانعت و مخالفت از طرف ساکنین روبرو شد . چون تهران قدیم عرصه حضور ایل قوی و نظام خویشاوندی مستحکمی نبود و از جمعیت بسیار کمی برخوردار بود .

به تدریج لایه هایی از نظام خویشاوندی قجری از حاکمیت جدا شده و به حاشیه منتقل گردید . این نیروها در اثر تعامل غیر رسمی و خودمانی با یکدیگر منشاء شکل دهی به بسیاری از اجتماعات تشکیل شده در بردارنده افراد ذی نفوذ خارج شده از حاکمیت بود . اصلی ترین ملاحظه آنها بازگشت به دوران آغازین عصبیت طایفه ای و قومی بود که در طی دوران ، از دست رفته بود . پس محفل های خانوادگی فاقد وضعیت فعلی حاکمیت شده و به انتظار مرجعت مجدد به گذشته بودند .

3- محفل های سیاسی : این محفل ها بیشتر با محفل های روشنفکران در کشورهای فرانسه ، آلمان ، روسیه و عثمانی تشکیل شده و هم در داخل و هم درخارج از کشور شکل گرفتند . در محفل مدافعان اصلاحات ، محوری ترین بحث دفاع از قانون ، سیاست های جاری دولت و حمایت از سیاست کشورخاص مورد نظر بود.

در این دوره روشنفکران میلی به حضور در پاتوق های سنتی از قبیل زورخانه و خانقاه نداشتند ، بلکه به تشکیل اجتماعات و محفل های دوستانه و جریانی اقدام نمودند

4- محفل های دینی : درجریان جنبش مشروطه خواهی که از هرگوشه ای " انجمن ها " و " هیئت های " جدید پدید می آمدند ، برخی از روحانیون در اصفهان همچون حاج آقا نورالله اصفهانی ، برادر آقای نجفی که هر دو از رهبران مشروطه در اصفهان بودند ، هیئت علمیه را تأسیس کرده و خود ریاست آن را برعهده داشتند . پس از حاج آقا نورالله و مسائل دوره رضا خان و از هم پاشیدگی اوضاع روحانیت ، این هیئت ها ازمیان رفتند . ولی با سقوط پهلوی اول ، بار دیگر هیئت علمیه اصفهان با تلاش آیت الله سید حسن چهار سوقی و جمعی دیگر از علمای اصفهان شکل گرفت .

5- زورخانه ها :

اصلی ترین کارکرد زورخانه ، اشاعه جوانمردی و پهلوانی بود . نویسنده ای به این امر اشاره کرده است . وی ازمراسمی تحت عنوان " گلریزان " یاد می کند . این مراسم با حضور ورزشکاران و نظارت آنها ودعوت ازمردم برای حمایت از نیازمندان ، ورشکستگان ، بیماران ، حبسی ها ، خرج عروسی ، خرج سفرزیارت و امثال آن در زورخانه صورت می پذیرفت .

6- پاتوق های آموزشی : مدرسه و قرائت خانه به شرایط حول و حوش انقلاب مشروطه که توأم با فضای فرهنگی و سیاسی بود ، زمینه عمده ای در تقویت و شکل گیری پاتوق ها شد . چون نیروی اصلی پاتوق ها دراین دوره بیشتر روشنفکران بودند تا مردم .

حتی اگر قرائت خانه ها با اهداف رسمی و معین برای نوسازی کنترل شده سامان یافته بودند ، در جریان حوادث و وقایع اجتماعی ، جنبش های اجتماعی از قبیل مشروطه محلی برای کسب آگاهی و انجام فعالیت های روزمره شده بودند .

تشکیل انجمن دردوره میانی قاجاریه شروع و تا دوره پایانی آن که مصادف با انقلاب مشروطه بود ، ادامه یافت

ادوارد براون در کتاب " انقلاب مشروطیت " در مورد نقش انجمن های ملی چنین شاره کرده است :  «دیگر عوامل و عناصر صاحب نفوذ هم در تلاش بودند ، خاصه انجمنی سری معروف به " انجمن مخفی " و کتابخانه ملی . کتابخانه ملی اساساً کتابخانه ای آزاد بود که جهت آموزش عقاید میهن پرستانه به مردم تأسیس و از جمله بانیانش حاجی سید نصراله اخوی ، مردی درستکار و میهن پرستی حقیقی بود که حال ، نیابت ریاست مجلس را عهده دار است .

این کتابخانه درمقابل ساختمان ارگ قرار داشت و به کلام بدیع تقی زاده " هرکس سرش درد می کرد به آنجا می رفت " . از زمره سایر حامیان این کتابخانه میرزا آقا اصفهانی – بعد ها از نمایندگان تبریز در مجلس – حاجی میرزا حسن رشدیه و مجد الاسلام کرمانی ، بعدها سردبیر نشریه " ندای وطن " بودند . »

ازمهمترین قرائت خانه ها درتهران می توان ، قرائت خانه اتفاق ، قرائت خانه جمهور و قرائت خانه کلوپ فرمانیه را نام برد .

7- قهوه خانه :

قهوه خانه ها یکی از اصلی ترین پاتوق های مردمی از دوره قاجار تا دوره معاصر می باشند . شهرت قهوه خانه ها به لحاظ صرف غذا و چای ، محلی برای بحث و گفتگو ، طرح مباحث فکری و فرهنگی و محل تفریح گروههای متعدد اجتماعی می باشد . براون به این معنی اشاره کرده است :

« برجسته ترین مظهر بیداری عمومی ، فزونی عظیم تعداد جراید است ، مطبوعاتی نه به سبک خشک ، قدیمی و بیهوده گذشته ،‌که جرایدی مردمی با زبانی نسبتاً ساده ، حال چنان می نماید که همه روزنامه می خوانند . در بسیاری از قهوه خانه ها ، نقالان حرفه ای به جای نقل داستانهای اساطیری شاهنامه ، مشغول محفوظ کردن ، مستمعین با اخبار سیاسی هستند. »

ازمهمترین قهوه خانه های دوره قاجار که جنبه اجتماعی آنها بردیگر جنبه ها غلبه داشت می توان به قهوه خانه سید ولی ، قهوه خانه بازارچه قوام الدوله و قهوه خانه پستخانه درتهران را نام برد .

8- تکیه دولت : ناصرالدین شاه قاجار دراثر رفت و آمد به غرب ، با مظاهر تمدنی آشنا شده و پس ازمشاوره با درباریان ، به تأسیس مظاهر تمدنی در ایران اظهار علاقه نمود . تأسیس راه آهن تهران ، شهر ری ، تأسیس گمرکات ، حمایت ازنقاشی مدرن و طراحی نظام اداری اصلی ترین تلاش های وی می باشد . توسعه فضای فیزیکی برای دولت که نماد قدرت و شوکت شاه و دربار باشد ، مورد نظر بود . ساختن ارک شاهی در کنار مسجد و بازار و دیگر مراکز سیاسی دولتهای خارجی ، در این دوره از اهمیت بسیار برخوردار شد . یکی ازعناصر اصلی ارک شاهی که حکایت از علاقه شاه و در باریان به امور دینی داشت . درمحلی به نام تکیه دولت دنبال می شد :

« دیگر از اماکن پیوسته به ارک شاهی ، تکیه دولت بود که ماههای محرم از طرف دربار و سلاطین در آن روضه خوانی و تعزیه داری به عمل می آمد و ساختمان سه طبقه مدوری از روی نقشه تماشاخانه های فرنگ که سقف آن با چادری بر روی آهن پوشیده می شد .»

«... به علت قلت آزادی سیاسی ، مردم آشکارا برای مباحثات سیاسی آفتابی نمی شدند و تقریباً جوامع مخفی یا نیمه مخفی تشکیل می دادند .»

9- انجمن ( فراموشخانه ) : شکل گیری ،‌ توسعه و فراگیری انجمن ها در صدر مشروطه حکایت از میل آشکار و شدید مردم و نخبگان به مشارکت در زندگی سیاسی و کشور داری داشت . دراین شرایط انجمن ها اولین و ابتدایی ترین صورت تشکل سیاسی – اجتماعی محسوب شد و عامل ساماندهی نیروها بود . ازاین رو انجمن ها را باید پیش درآمد احزاب سیاسی بعدی در ایران معاصر دانست .  

تشکیل انجمن دردوره میانی قاجاریه شروع و تا دوره پایانی آن که مصادف با انقلاب مشروطه بود ، ادامه یافت . این انجمن ها دو صورت داشتند :

 1- انجمن های رسمی و قانونی :  انجمن های رسمی ازطریق قانون و با نظارت دولت تاسیس گردیدند . در دوره قاجار انجمن های رسمی سه صورت داشتند . انجمن های بلدی ، انجمنهای ولایتی و انجمنهای ایالتی . این نوع انجمن ها بنا به میل و اهداف دولتمردان در ایران تاسیس و منحل می شد .

2- انجمن های غیررسمی ، مردمی و انتخابی : انجمن های غیر رسمی صرفاً باشگاهها یا انجمن های متعلق به افرادی با برخی منافع مشترک محلی – سیاسی انسان دوستانه یا غیره بود . انجمن های غیررسمی یا کلوپها ، سابقه ای طولانی دارند.

در شرایط قبل ازانقلاب مشروطه تا تحقق آن ، پاتوق ها وضعیت خاصی داشتند ؛ زیرا پاتوق ها سازنده اساسی اندیشه ترقی خواهی ، پیشرفت ،‌کانون توسعه و اصلاحات بودند ، اکثر این پاتوق ها در حاشیه روزنامه ها و مساجد و با نام انجمن های حرفه ای و با حمایت روشنفکران ، سیاستمداران و روحانیون تشکیل شدند . مسئله اصلی مورد توافق اکثریت افراد پاتوقی ، اصلاح و سپس انقلاب بود .

منابع :

1- ادوارد براون ،‌ انقلاب مشروطیت ایران ، ترجمه مهری قزوینی ، تهران : کویر ،1380 .

2- تقی آزاد ارمکی ، پاتوق و مدرنیته ایرانی ، چ2 ، تهران : آوای نور ، 1390.

3- جعفر شهری ، طهران قدیم ، ج1، تهران : معین ، 1381.

---

اهمیت قهوه خانه ها به چندین دلیل می باشد : سابقه تاریخی ، نوع معماری ، فعالیت اجتماعی و نیروهای حاضر درآن به عنوان مشتری ، کارکن ، تماشاگر و داور. پهلوانان و لوطی ها دو نیروی اصلی تولید شده در زورخانه ها می باشند . این نیروها سه نقش متفاوت برعهده داشتند : جوانمردی و حمایت از ستمدیدگان ، همکاری با دولت و زورگویی. سیاحان و ایرانشناسان به این سه نقش اشاره مستوفی کرده اند . این محفل ها براساس رفاقتی که بین افراد وجود داشت ، شکل می گرفت . دراین محفل ها دوستان بسیار نزدیک در قالب روزنامه هایی چون " صور اسرافیل " و " اتحاد اسلامی " که طرفداران سید جمال الدین به آن خاطرجمع می شدند ، گردهم می آمدند . دراین نوع محافل ، نقد حاکمیت و اشاعه اندیشه نوگرایی مورد تاکید بود .